Grabowiec - jest jedną z najstarszych osad na Zamojszczyźnie

Nazwę swą, jak głosi legenda, zawdzięcza otaczającym go niegdyś lasom grabowym, w których na polanie piękna dziewczyna pasła owce. Tu napotkał ją zbłąkany rycerz, oczarowany jej urodą postanowił ją poślubić, a w miejscu spotkania założyć gród, nazywając go Grabowcem, od grabów i owiec.

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1268 roku zawarta jest w kronice ruskiej, tzw. Latopis Hipacki, wymieniając go przy opisie walk, jakie toczyły się w drugiej połowie XIII w. między Polską i Rusią. W XIII w. jak wynika ze źródeł w Grabowcu istniał ważny gród obronny na szlaku handlowym biegnącym z Włodzimierza Wołyńskiego do Zawichostu.

Jako miasto występuje Grabowiec w 1366 roku kiedy wraz z innymi miastami (Bełzem, Chełmem i Szczebrzeszynem) odstąpiony został przez Litwinów Kazimierzowi Wielkiemu. W 1372 roku rządy na Rusi objął Władysław Opolczyk, Grabowiec w tym czasie pełnił funkcję powiatu, potwierdza to dokument z 1378 roku. W dziesięć lat później, w 1388 roku król Władysław Jagiełło nadał ziemię bełską, w skład której wchodził Grabowiec Ziemowitowi IV księciu mazowieckiemu. Odtąd aż do pierwszego rozbioru Polski Grabowiec pozostaje stolicą powiatu, najpierw w księstwie bełskim, a od 1462 roku w województwie bełskim.

Wiek XVI przyniósł liczne najazdy Tatarów, po napaści w 1500 roku miasto nie mogło podźwignąć się ze skutków napadu, dlatego król Jan Olbracht wydał w 1501 roku przywilej na mocy którego, uwolnił miasto od ceł i podatków na okres 6 lat. Przywilej króla Olbrachta został potwierdzony w 1511 roku przez Zygmunta I Starego, był to jednocześnie nowy dokument dający następne ulgi, ponieważ w 1506 roku Tatarzy ponownie dokonali najazdu. W trzy lata po ataku, w roku 1509 Grabowiec został zwolniony od płacenia kontrybucji wojennych. Pomimo tych przywilejów miasto nie mogło odbudować swojej dawnej pozycji. W 1593 roku król Zygmunt III Waza potwierdził poprzednie przywileje, a w 1625 roku nadał miastu prawo odbywania targu w środę oraz nakazał zorganizować cechy rzemieślnicze.

W 1394 roku Ziemowit IV utworzył w Grabowcu parafię rzymsko-katolicką, bardzo rozległą, obejmującą 26 wsi.

Zamek Grabowiecki z końca XIII wieku, po zniszczeniu w 1500 roku przez Tatarów, został odbudowany w latach 1655-1662, przez starostę Stanisława Sarbiewskiego, otrzymał wówczas dwie murowane piwnice do przechowywania ksiąg ziemskich grodzkich. Pierwszy opis zamku jest znany z 1617 roku, następny z 1624 roku.

Makieta zamku

Po pierwszym rozbiorze Polski, latem 1772 roku do Grabowca wkroczyły wojska austriackie, na stanowisku starosty pozostawiono Ludwika Wilgę, który sprawował swój urząd dożywotnio tj. do 1796 roku (był ostatnim starostą). Po odejściu Austriaków w 1809 roku Grabowiec został włączony do Księstwa Warszawskiego. W obecności Feliksa Radziejowskiego, burmistrz Józef Nowicki i Jakub Wysocki złożyli przysięgę wierności Napoleonowi. Byli oni ostatnimi obieralnymi burmistrzami Grabowca. Od czasów Księstwa na czele administracji miejskiej stał już tylko jeden burmistrz mianowany przez władze centralne. Dekretem wydanym 15 marca 1811 roku przez króla saskiego w Dreźnie, burmistrzem został Jan Podhajewski.

Decyzje, które zapadły w 1815 roku na kongresie wiedeńskim sprawiły, że Grabowiec znalazł się w granicach Królestwa Polskiego.

Dekretem carskim z 19 grudnia 1869 roku miasto Grabowiec zostało zamienione na osadę, którą pozostaje do dziś. Do przyczyn, które miały na to wpływ, zaliczyć można: liczne pożary (w 1814 roku i 1838 roku - spłonęło wtedy około 193 domostw), zmniejszenie się liczby ludności, przejście miasta w ręce prywatne.

Zabudowa miasta była zdecydowanie drewniana, w 1860 roku na 310 domów tylko 2 były murowane. Miasto miało charakter rolniczo - rzemieślniczy, handlem zajmowali się Żydzi. Miejscowi rzemieślnicy skupieni byli w cechy, jak informują źródła od 1604 roku istniał cech ślusarski, a od 1643 roku cech szewski.

Rok 1918 przyniósł niepodległość państwu polskiemu, dla Grabowca skończyły się lata zaboru rosyjskiego, a następnie okupacji austriackiej i działań wojennych, dla osady rozpoczął się nowy etap rozwoju gospodarczego i politycznego.

W nowy okres swego istnienia osada weszła z olbrzymimi problemami ekonomicznymi, społecznymi, politycznymi. Drewniana zabudowa koncentrowała się wokół Rynku i ulic do niego przyległych. W centrum znajdował się parterowy murowany Ratusz. Urząd Gminy mieścił się przy ulicy Wojsławskiej (budynek drewniany wzniesiony na przełomie XIX/XX wieku). Pierwszym wójtem po odzyskaniu niepodległości był Jan Ciszewski, ostatnim sprawującym ten urząd do wybuchu II wojny był Jan Poterucha.

Grabowiec przed wybuchem wojny pełnił funkcję osady,w której obok Polaków mieszkali Żydzi i Ukraińcy. Według spisu powszechnego z 1921 roku na terenie Grabowca mieszkało 4212 osób,z tego 2356 było narodowości żydowskiej, a 62 ukraińskiej. Dla porównania gmina Grabowiec liczyła wówczas 14178 mieszkańców, w tym 10725 Polaków, 1053 Ukraińców i 2441 Żydów.

Pierwsi Żydzi pojawili się tu już około 1570 roku, do wybuchu wojny była to najliczniejsza grupa narodowościowa, przeważającą jej część stanowili drobni kupcy i biedota, nieliczną grupą byli bogaci kupcy. W czasie wojny zdecydowana większość Żydów zginęła w obozie natychmiastowej zagłady w Sobiborze, a do dnia dzisiejszego nie pozostał żaden ślad ich bytności.

Największe skupiska Ukraińców znajdowały się w Bereściu - 674 osób (ogólna liczba mieszkańców tej miejscowości to 947 osób),w Wolicy Uchańskiej 100 osób oraz w Grabowcu.

Działania wojenne w wrześniu 1939 roku nie ominęły Grabowca. W dniu 20 września 1939 roku w okolicy Grabowca zgrupowana była 1 Dywizja Piechoty gen. Kowalewskiego i Mazowiecka Brygada Kawalerii płk.dypl. Karcza oraz część Wileńskiej Brygady Kawalerii. Wojsko niemieckie stacjonowało zaś w Zamościu, Łabuniach i w rejonie Tomaszowa Lubelskiego. Wiadomo już był, że od wschodu zbliżały się do Bugu wojska radzieckie.

25 września 1939 roku do Grabowca weszły wojska radzieckie, radośnie witane przez ludność żydowską, której lewicowi działacze założyli czerwone opaski. Tego dnia rozegrały się krwawe wydarzenia, zwane "Małym Katyniem". Czerwonoarmiści dokonali brutalnego mordu na 59 żołnierzach polskich, z których 30 było rannych i znajdowało się w budynku szkoły, przekształconym w szpital wojskowy. Zwłoki pomordowanych pod osłoną nocy przewiózł na miejscowy cmentarz Żyd o nazwisku Kuka. Pozostali żołnierze polegli w regularnej walce z Sowietami w Górze Grabowiec (od 1989 roku w tym miejscu stoi pomnik upamiętniające te wydarzenia).

Po tygodniowym pobycie w Grabowcu oddziały radzieckie wycofały się za Bug, a 10 października pojawili się w osadzie pierwsi żołnierze niemieccy. Rozpoczął się pięcioletni okres okupacji hitlerowskiej, w czasie której Polacy bohatersko stawiali opór okupantowi i na szeroką skalę prowadzili działalność partyzancką, w oddziałach Armii Krajowej znalazło się wielu młodych ludzi.

Wiosną 1941 roku w ramach akcji AB w Grabowcu Niemcy aresztowali dziesięciu przedstawicieli miejscowej inteligencji, w szczególności działaczy konspiracyjnych. Wszystkich umieszczono na Zamku w Lublinie, a następnie przewieziono do Oświęcimia, gdzie wszyscy zginęli.

Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w 1943 roku, kiedy rozpoczęto akcję wysiedleńczą, wyniku której wysiedlono prawie wszystkich mieszkańców Grabowca (pozostawiono nieliczne rodziny).Wysiedlonych umieszczono w obozie przejściowym w Zamościu.

Od lutego 1944r., Grabowiec wraz z okolicą zostały uwolnione częściowo od Niemców i Ukraińców przez miejscowe oddziały AK, m.in. oddział ppor. Pawła Runkiewicza "Czarnego". Rozpoczął się okres nazwanej przez partyzantów "Rzeczypospolitej Grabowieckiej".

Przeprowadzona w czerwcu 1944 roku przez wojska niemieckie pacyfikacja, była ostatnią akcją skierowana przeciwko Polakom. W trakcie niej Niemcy zatrzymali 250 osób,z których 11 zastrzelono 22 lipca na Zamku w Lublinie.

Ostatnią walkę w ramach akcji "Burza" stoczył batalion "Wiktora" 24 lipca 1944 roku. 25 lipca 1944 roku do Grabowca wkroczyły "wyzwolicielskie" oddziały wojsk radzieckich. Obfitujące w tragiczne wydarzenia lata wojny i okupacji dobiegły końca. Według ustaleń E. Tokarczuka, z gminy Grabowiec zginęło 2207 osób, z tego 563 Polaków, 401 Ukraińców i 1243 Żydów. Dla mieszkańców rozpoczął się nowy etap życia w nowych realiach politycznych i gospodarczych.

Strona opracowana na podstawie informacji zawartych w:

- pracy magisterskiej; Lisiuk E.: Losy mieszkańców gminy Grabowiec w czasie drugiej wojny światowej.

- Górak J.: Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990.

- Jaroszyński W.: Siedem wieków Grabowca, Lublin 1991.

O wysiedleniu mieszkańców Grabowca